آن سوی بحران‌های منطقه راهبردی خاورمیانه

به گزارش « ميزنفت »، رویارویی اعضای شورای همکاری خلیج پارس به رهبری عربستان و امارات متحده عربی و حمایت مصر با دولت قطر که از حمایت های گسترده ترکیه و ایران برخوردار است، تضادهای مذهبی و سیاسی پنهان در قلب خاورمیانه را بیش از همیشه آشکار کرده است.

در روز چهارم ژوئن امسال، رهبران شورای همکاری خلیج پارس، محاصره شبه جزیره قطر و بستن تنها گذرگاه خشکی قطر با سایر کشورهای دنیا را اعلام کردند.

دلیل این اقدام، همکاری با گروه های تروریستی اعلام شده است. اما دلایل پیچیده ای برای این محاصره وجود دارد که با جایگاه مهره های بازی بازیگران کلیدی خاورمیانه و دنیا، ارتباطی گسترده دارد.
پاتریک کوک برن، روزنامه نگار حوزه خاورمیانه، معتقد است جنگ داخلی سوریه، یک شطرنج سه جانبه با حضور پنج بازیگر و بدون هیچ قاعده ای می باشد. در بحران کنونی حاکم بر قطر، بازیگران دو برابر شده و آینده این نبرد فرسایشی با میلیون ها آواره و صدها هزار کشته، در هاله ای از ابهام قرار دارد.


*ناامنی عربستان

تنش ها میان اعضای شورای همکاری خلیج پارس، از سابقه ای درازمدت برخوردار است. در مورد کشور قطر، آنان به اتفاقات سال 1995 میلادی اشاره می کنند که پدر امیر کنونی قطر، امیر تمیم الثانی، در کودتایی آرام، پدرش را از سریر قدرت به زیر کشید. سیمون هندرسون از انستیتوی سیاست های شرق نزدیک در واشنگتن می گوید: کودتاهای خطرناک برای سرنگونی یکی از اعضای خانواده، سابقه ای طولانی در خاورمیانه دارد.

ریاض اعلام نموده قطر باید روابط خود را با ایران پایان دهد. این دو کشور، بزرگترین میدان گازی دنیا را در آب های خلیج پارس در اختیار دارند و رهبران دوحه از روابطی گسترده با اخوان المسلمین برخوردارند. بی تردید، اگر شیوخ ریاض از گروهی بیش از ایرانی ها متنفر باشند، آن گروه اخوان المسلمین است.
در براندازی دولت اخوانی مصر در سال 2013 میلادی، عربستان نقش آفرینی های گسترده ای ایفا کردند. با اسراییلی ها برای به حاشیه راندن جنبش حماس، به عنوان گروه اخوانی فلسطینی ها و حاکم بر نوار غزه از دیگر اقدامات ریاض به شمار می رود.

اما آتش اختلافات این منطقه تنها میان عربستان سعودی، امارات متحده عربی و قطر برافروخته نشده است. عمانی ها در دهانه خلیج پارس، از سال ها پیش با دشمنان عربستان به ویژه ایرانی ها روابط نزدیکی داشته اند. به علاوه، آنان از همراهی با عربستان برای سرکوب جنگجویان حوثی در یمن سر باز زده اند.

کویتی ها به عنوان متحد قدیمی عربستان نیز با محاصره قطر همراهی نکرده و خواهان نقش آفرینی به عنوان یک میانجی در بحران کنونی خاورمیانه هستند.

محاصره قطر پس از سفر دونالد ترامپ به ریاض در بهار سال جاری روی داد. به نظر می رسد هدف از این سفر و با رویدادهایی دور از انتظار نظیر نصب صدها بیلبورد در خیابان ها و جاده ها و یا برگزاری رقص شمشیر، نمایش جایگاه عربستان در خاورمیانه و حمله به سیاست های توسعه طلبانه ایران در این منطقه راهبردی بوده است. چراغ سبز به محاصره دولت قطر از دیگر نتایج این سفر به شمار می رود.

عربستان سعودی با حمایت بحرین، مصر و امارات متحده عربی 13 خواسته خود از قطر را به رهبران این کشور اعلام کرده است که تحقق آنها به ویژه قطع همه ارتباطات با ایران، بسته شدن پایگاه ترکیه در قطر و یا تعطیلی شبکه جذاب و پیشرو الجزیره، در گروی پایمال شدن استقلال دوحه است.

تروریست هایی که دوحه متهم به حمایت از آنها شده، اخوان المسلمین هستند. دولت های عربستان و مصر در حالی این گروه را در شمار سازمان های تروریستی به شمار می آورند که رهبران ایالات متحده و اتحادیه اروپا چنین نظری ندارند.

در گستره ای فراگیر، این رویارویی را باید مقابله عربستان سعودی سنی و ایران شیعی دانست. تا زمانی که تفاوت های مذهبی در این رویارویی نقش آفرینی می کنند، این نبردها را نمی توان یک جنگ مذهبی دانست.

از سوی دیگر، نبردهای کنونی را نمی توان تروریستی نامید، چرا که بسیاری از دولت های خاورمیانه، پشتیبان این گروه ها هستند. عربستانی ها با تفسیر وهابی از اسلام، بنیان های گروه هایی نظیر القاعده را پایه گذاری کرده و از حامیان گروه های تندرو در جنگهای داخلی سوریه و لیبی هستند.

من معتقدم هجوم به قطر را باید بخشی از سیاست خارجی تهاجمی جدید عربستان سعودی به رهبری پادشاه و محمد بن سلمان، وزیر دفاع این کشور دانست.

محمد بن سلمان، جنگی فرسایشی را در یمن آغاز کرده که تاکنون به مرگ بیش از 10000 شهروند غیرنظامی و شیوع گسترده وبا در این کشور منجر شده است. هزینه ماهانه این جنگ برای شیوخ ریاض بیش از 700 میلیون دلار بوده و پیش بینی آینده این نبرد، با ابهام های زیادی روبرو است.

عربستان سعودی با داشتن جمعیتی جوان ( 70 درصد شهروندان عربستانی کمتر از 30 سال سن دارند)، با مشکل بیکاری گسترده آنان روبرو است در سایه سقوط قیمت نفت در سه سال اخیر، مشکلات اقتصادی این کشور پادشاهی دوچندان شده و ورود به دوره رکود می تواند بنیان های خاندان حاکم را لرزان تر کند.

دولت عربستان در شرایط کنونی با عوامل هراس آور مختلفی روبرو است. آنها از توسعه مدل دولت اسلامی ارایه شده توسط اخوان المسلمین که براساس انتخابات و سازوکارهای دموکراتیک، شکل گرفته بیمناکند. فراگیر شدن این ایده می تواند دولت های افراطی حاکم در حاشیه خلیج پارس را با شرایط دشوار و بی سابقه ای روبرو کند. به علاوه، رهبران ریاض از قدرت گرفتن اقتصاد ایران پس از پایان تحریم های فلج کننده هسته ای و کمرنگ انزوای بین المللی این کشور انقلابی و به دنبال آن، ظهور رقیبی قدرتمند در قلب خاورمیانه بیمناکند.


*چه کشوری واقعا منزوی شده است؟

نتایج محاصره کنونی قطر، بیش از هر چیز، یک آزار و نه تهدیدی جدی برای این کشور کوچک بوده است. ترکیه و ایران، محموله های خود را روانه دوحه نموده و رهبران آنکارا حدود 1000 نیروی نظامی خود را در پایگاهی در نزدیک دوحه مستقر کرده اند. در همین حال، 1000سرباز ارتش ایالات متحده از مدت ها پیش، در پایگاه هوایی العدید مستقر هستند. این پایگاه، بزرگترین پادگان نظامی ایالات متحده در خاورمیانه بوده و یکی از مراکز کلیدی نبرد با دولت اسلامی داعش در سوریه و عراق به شمار می رود. بدین ترتیب، هرگونه تلاش برای سرنگونی دولت قطر به منزله آغاز زدوخورد میان آمریکا و ترکیه خواهد بود.

دولت مصر از مخالفان اخوان المسلمین بوده و از عدم حمایت دوحه از مواضع قاهره در مورد جنگ داخلی لیبی، خشمگین هستند. سال هاست که ریاض حامی اقتصاد مصر بوده و در مقابل، دولتمردان مصری از مواضع منطقه ای عربستان حمایت می کنند. هرچند حفظ روابط قاهره و تهران بارها با انتقاد شیوخ ریاض روبرو شده است.

در شرق خاورمیانه، رهبران پاکستان نیز از محاصره قطر حمایت نکرده و از پذیرش تقاضای عربستان برای کاهش سطح روابط با ایران، سر باز زده اند. آنها با اعزام نیروهای نظامی خود به یمن نیز مخالفت کرده اند تا اعلام جهاد ریاض علیه فقیرترین کشور خاورمیانه با استقبال سرد بسیاری از کشورهای اسلامی روبرو شود. در این میان، سودانی ها با دریافت پول حاضر به شرکت در جنگ یمن شده اند.

در میان کشورهای اسلامی، مالزی و اندونزی روابط خود با قطر را حفظ کرده و رهبران مراکش به هنوان متحد دیرینه عربستان، محموله مواد غذایی را روانه قطر کرده است. در مجموع، نمی توان با قاطعیت مشخص کرد که این رویارویی به انزوای بیشتر کدام دولت منجر شده است.

در کاخ سفید، اگرچه دولت ترامپ از مواضع عربستان حمایت می کند، اما وزرای دفاع و خارجه این کشور به دنبال حل و فصل بحران هستند. رکس تیلرسون، وزیر امور خارجه ایالات متحده نیز در سفر اخیر خود به کشورهای حاشیه خلیج پارس تلاش کرد تا راهی برای حل و فصل بحران کنونی بیاندیشد.


*قطر به گوشه رینگ می رود؟

در ادامه نگاهی به آن روی سکه خواهیم داشت. قطر و متحدانش در شرایط کنونی، گزینه های مختلفی را در دست دارند. اما فعلا نمی خواهند از این ابزارها بهره ببرند. ایران تلاش می کند تا روابط گرمی با قطری ها ایجاد کند، اما موفقیت اندکی در این مسیر به دست آمده است.

این دو کشور نیاز زیادی به استخراج از میدان گازی پارس جنوبی/ گنبد شمالی دارند. رهبران تهران به خوبی می دانند که از دیرباز، رهبران دوحه در ائتلاف مخالفان عرب ایران، حضور نداشته و آنان اعلام کرده اند اجازه استفاده ارتش آمریکا از پایگاه های ساخته شده در خاک قطر برای حمله نظامی به ایران را نخواهند داد.

در مقابل، تهران از هر اقدامی که منجر به فروپاشی شورای همکاری خلیج پارس شود، استقبال می کند.

ایرانی ها امیدوارند قطری ها در طرح های روزآمدی صنعت نفت کشورشان نقش آفرینی کنند. این شبه حزیره برای برپایی بازی های جام جهانی فوتبال و ساخت طرح های مورد نیاز، باید در افق سال 2022 میلادی 177 میلیارد دلار هزینه کند. تعداد ایرانی های ساکن در کشور قطر نیز بیش از 30 هزار نفر تخمین زده می شود.

کمی آنسوتر، همه ما از حمایت های گسترده رهبران ترکیه از دولت قطر آگاهیم. قطری ها از حامیان جدی اخوان المسلمین هستند و بسیاری، رجب طیب اردوغان، رییس جمهور کنونی ترکیه و عضو بلندپایه حزب عدالت و توسعه را نماینده اخوانی ها در کشورش می دانند. آنکارا خواهان نقش آفرینی بیشتر در اقتصاد دولت های عربستان سعودی و همپیمانانش با سرمایه گذاری در منطقه ناآرام و پرآشوب خاورمیانه بوده و از اتهام زنی به ایران با برچسب عامل "ترویج دهنده ملی گرایی پارسی" ابایی ندارد. هرچند بازرگانان ترک تبار از این اظهارات اعلام انزجار کرده اند. با لغو اکثر تحریم های بین المللی علیه تهران، شرکت های ترک از بازار بزرگ و دارا بودن جمعیت تحصیل کرده ایران با عنوان یک معدن طلای بالقوه یاد می کنند.

در سایه نزدیک تر شدن مواضع ایران و ترکیه بر سر مبارزه با جنگجویان داعش، دو طرف در مورد بحران کنونی قطر، مواضع کم و بیش یکسانی دارند. پس از کودتای ناکام ترکیه در سال گذشته، قطری ها نخستین کشوری بودند که از دولت اردوغان حمایت کردند. در مقابل، سایر دولت های عربی برای اظهار نظر رسمی تا چند روز صبر کردند. فراموش نکنید که اردوغان چندی پیش اعلام کرد رهبران امارات متحده عربی در آن کودتای پرسر و صدا و خونین، نقش آفرینی داشته اند. همچنین ترک ها اندکی دیرهنگام، دریافته اند پایان یافتن جنگ سوریه در گروی همکاری مشترک روسیه و ایالات متحده خواهد بود.


*ریسک های فرارو

بحران قطر در شرایط کنونی هیچ راه حل سریعی نخواهد داشت. چراکه رهبران ریاض با در پیش گرفتن تصمیم های سیاسی متوالی فاجعه آمیز، به دنبال در هم شکستن دولت حاکم بر قطر هستند. هرچند در سایه تغییر در مهره های این رویارویی، امکان عقب نشینی ریاض از مواضع کنونی دور از انتظار نخواهد بود.

جنگ سوریه نیز با آینده ای نامعلوم روبرو است. مداخله دولت های عربی در جنگ داخلی یمن از نگاه سازمان ملل به شکل گیری فاجعه آمیزترین بحران انسانی دنیای امروز منجر شده است. فراموش نکنید که فشارهای بین المللی برای پایان حمایت انگلیس و ایالات متحده از ائتلاف مهاجم به رهبری عربستان، در حال افزایش است. در این شرایط، ایران در حال تبدیل شدن به یک قدرت نقش آفرین کلیدی در قلب منطقه خاورمیانه و آسیای مرکزی است.

مسایل زیادی وجود دارد که می تواند شرایط آینده را تیره و تار نماید. آغاز جنگ با ایران از سوی عربستان سعودی، اسراییل، نومحافظه کاران ایالات متحده و یا رویارویی با روس ها می تواند این بازی را پیچیده تر کند. خاورمیانه آبستن حوادث متفاوتی است، اما با وجود بیم ها و امیدهای کنونی، باید همچنان به انتظار روزهای پرفراز و نشیب آینده بنشینیم.

نویسنده: کن هالینان
مترجم: محسن داوری
منبع: www.fpif.or