مصائب غواصان نفتی؛ عجیب و سخت

امیرحسین هاشمی‌جاوید/ تأسیسات دریایی به علت شرجی و رطوبت و تماس با آب، دچار خوردگی می‌شوند و به بازرسی، تعمیرات و ترمیم نیاز دارند که این کارها را غواصان صنعتی انجام می‌دهند. خوردگی در سکوها در سطح آب بیشتر است، یعنی آن بخشی که در جزر و مدها خشک و تر می‌شود. بازرسی فنی و تعمیرات دوره‌ای طبق نظام مشخص در تاریخ‌های از پیش تعیین شده باید انجام شود، اما ایران قدیمی‌ترین و گسترده‌ترین تأسیسات نفتی در خلیج فارس را دارد، خوردگی و پوسیدگی تأسیسات و خطوط لوله قدیمی زیاد است، از این رو در شرایط حاضر که به علت کمبود نیرو و مشکلات تحریم، خیلی از بازرسی‌ها به موقع انجام نمی‌شود و حوادثی همچون سوراخ شدن خطوط لوله و نشت نفت و گاز زیاد اتفاق می‌افتد.
 
وظایف غواص بسته به نوع کار و یا صنعتی که در آن کار می‌کند، متفاوت است؛ اکتشاف، تحقیقات، نقشه‌برداری یا ساخت و نگهداری از خطوط لوله، تعمیرات، جوشکاری، برش‌کاری، بازدید چشمی و ثبت تغییرات در تأسیسات و تجهیزات زیر آب در بازه زمانی مشخص، بازرسی فنی و دوره‌ای خطوط لوله، فیبر نوری، کابل برق و تأسیسات زیر آب، فیلمبرداری، عکسبرداری، آندگذاري سکوهاي نفتي، تعميرات و پوشش‌دهي حفاظتي پايه‌هاي اسکله خدماتي، پاک‌سازي مسير خطوط لوله زیردریایی از سنگ‌ها و صخره‌ها و بعضا تسطیح پستی و بلندی‌ها، تعميرات و نصب سازه‌هاي زير آبي سکوها، نصب حفاظت کاتديک بر روي خطوط لوله و تأسیسات زیر آب، بازبینی و ترمیم مشکلات خوردگی در سازه و پایه‌های سکوها، شناورها، ترمینال‌های صادراتی و در مجموع تعميرات اساسي سکوهاي نفتي، خطوط لوله و تأسیسات دریایی، از جمله فعالیت‌های غواصان در صنایع نفت و گاز به شمار می‌رود.
 
* جوشکاری و برشکاری در عمق آب

البته در این میان، جوشکاری زیر آب، از حدود ۳۰ سال پیش یعنی از زمان جنگ به این طرف، به تدریج منسوخ شد، چون هم گران است و احتمال ترک خوردن مواد مذاب جوش فلزات در تماس با آب، زیاد است می شود. زمان جوشکاری، جوشکار داخل اتاقک ویژهای قرار می‌گرفت و زیر آب می‌رفت و کارش را انجام می‌داد. هم‌اکنون به جای جوشکاری از تجهیزات ویژه و اتصالات مکانیکی استفاده می‌شود که هم ارزان‌تر و ایمن‌تر است و هم اجرای آن به زمان کمتری نیاز دارد.
 
در این میان، برش‌کاری در زیر آب زیاد انجام می‌شود، هم‌اکنون قادریم لوله با هر نوع آلیاژ و هر قطری را حتی با ضخامت ۱۵ سانت را برش مخصوص هوا و اکسیژن انجام دهیم.


* ربات‌ها جای غواصان را نمی‌گیرند

امروزه بعضی از فعالیت‌های زیر آب به‌ویژه در آب‌های عمیق به وسیله ماشین‌ها، ربات‌ها و ربات‌های مناسب و ویژه‌ای با نام اختصاری «ROV» (Remotely operated underwater vehicle) انجام می‌شود، ولی این ابزار هنوز نتوانسته است جای غواصان را بگیرد، هنوز هم بسیاری از کارها باید به وسیله غواص انجام شود.
 
شرکت نفت فلات قاره و دیگر شرکت‌های دولتی ایران فعال در بخش دریا، از این دستگاه ندارند و در صورت نیاز از پیمانکار استفاده می‌کنند، زیرا قیمت یک «ROV» در حدود ۲ میلیون دلار است و از آن مهمتر تعمیرات اساسی مربوط به آن است، چون در صورت خراب شدن دستگاه، امکان تعمیر نداریم، این دستگاه را هم خریداری نکرده‌ایم که البته اجاره دستگاه از پیمانکار بسیار به صرفه‌تر از داشتن آن است.
 
* سختی کار غواصان نفتی

بستر دریا گلی است. لوله‌های انتقال نفت و گاز که از کف دریا عبور کرده‌اند، بر اثر وزن خود لوله و محتویات آن، ممکن است حتی تا یک متر در زیر گل فرو بروند. پس وقتی حادصه‌ای از قبیل پوسیدگی و نشتی برای لوله‌ای رخ می‌دهد، باید گل و لای را در حد فاصل حدود یک متری محدوده‌ای که لوله آسیب دیده است، کنار زد. سپس باید پوشش سیمانی مسلح حدود ۱۵ سانتی‌متری محافظ لوله را در زیر آب تراشید و تور فلزی را از روی آن برداشت و لوله را تمیز کرد و سپس برای ترمیم آن اقدام کرد. همه این کارها را غواص در زیر آب انجام می‌دهد. برای ترمیم خطوط لوله از نوعی اتصالات مکانیکی بست‌های پیچ و مهره‌ای اما در ابعاد بزرگ، استفاده می‌شود.
 
وقتی لوله‌ای نشتی نفت و گاز دارد، محیط اطرافش آلوده است. غواص باید به عمق آب برود و مشاهدات عینی خود از محل نشتی را گزارش کند. در چنین شرایطی که نفت و گاز در محیط پراکنده است، اچ.اس.ایی اجازه کار به غواص نمی‌دهد تا زمانی که نشتی، به طور کامل قطع شود و داخل لوله آب زده شود. شرکت‌های خارجی در این موقعیت هرگز غواص خود را به عمق آب نمی‌فرستندند تا جریان سیال قطع شود و لوله پاکسازی شود که این کار چند روز طول می‌کشد، اگر هم بفرستند دستمزد نامعقولی را طلب می‌کنند، اما غواصان ایرانی بارها در شرایط خاص و اضطراری حاضر به پذیرش ریسک جانی شده‌اند و برای کمک به برطرف شدن حادثه به سرعت عمل کرده‌اند.
 
* غواصان هنوز مثل زمان جنگ کار می‌کنند

برای مثال خطوط لوله انتقال نفت خام از سکوی ابوذر به جزیره خارگ، بر اثر پوسیدگی چندین بار سوراخ شده‌اند، اما به علت مسائل زیست محیطی، از مدار خارج شدن تولید نفت و خطرهای دیگر، غواصان ما به سرعت وارد عمل شده‌اند و حتی در شرایط بسیار خطرناکی که نشت نفت مانع از داشتن دید در عمق آب شده است، غواصی کرده‌اند. ما هنوز مثل زمان جنگ کار می‌کنیم.
 
کار کردن غواص در شرایط سختی که نفت و گاز در محیط غواصی منتشر شده است، ریسک بالایی دارد. وقتی تجهیزات همراه غواص نفتی می‌شود، باعث افزایش وزن آنها می‌شود، در نتیجه شنا کردن غواص به سمت سطح آب دشوار می‌شود. از سوی دیگر زمانی که محل ورودی کپسول‌های اکسیژن به لکه‌های چربی همچون نفت آغشته می‌شوند، وقتی به سطح آب برسند در تماس با اکسیژن امکان بروز انفجار شدید وجود دارد.
 
موقع اجرای عملیات در زیر آب، کل تیم ۱۵ نفره بر روی سکو یا شناور آماده می‌شوند تا در نوبت کاری خود، غواصی کنند. البته هنگام کار در زیر آب، مثلا کار بر روی سوراخ یک خط لوله، حداکثر ۲ غواص فعالیت می‌کنند، چون فضای کار محدود است و حضور نفرات بیشتر موجب بروز مشکلات دیگری می‌شود. دو غواصی که زیر آب مشغول کار هستند با زبان ایما و اشاره‌ای که از پیش آموخته‌اند با هم ارتباط برقرار می‌کنند.

غواصی و کار در عمق چند ۱۰ متری در محیط ناشناخته زیر آب خوف دارد، اما این ترس برای غواصان عادی شده است، طوری که بارها موقعیت اضطراری نشت نفت و گاز پیش آمده است و در نیمه شب تنهایی غواصی و کار کرده‌ایم.
 
* حادثه فوران چاه در سکوی ابوذر

اگر به یاد داشته باشید در بهمن ماه سال ۸۷، یکی از چاه‌های میدان ابوذر حین عملیات حفاری، نشت و فوران کرد. این یک حادثه اضطراری و استثنایی بود که به علت مجاورت چاه آسیب دیده با چاه‌های دیگر، به سرعت ستاد بحران تشکیل شد و دست به کار شدیم. باید می‌رفتیم و عمق آب را مشاهده می‌کردیم تا در این بررسی متوجه شویم علت حادثه چیست؟
 
گاهی خطوط لوله یا کیسینگ چاه‌ها بر اثر پوسیدگی یا بد بودن جنس لوله، سوراخ می‌شوند که به دنبال آن هم تولید قطع می‌شود و هم محیط زیست آسیب می‌بیند. در این شرایط شناخت چشمی محیط حادثه و تعمیر لوله‌ها در زیر آب وظیفه ماست.

از لحاظ ایمنی غواصی در محل‌هایی که نفت و گاز نشت کرده، ممنوع است، اما در حادثه ابوذر چاره‌ای نداشتیم و شرکت‌های خارجی هم در این شرایط کار نمی‎کردند. در این حادثه، نفت با فشار بیرون می‌زد و آب کثیف و سیاه و آلوده بود. پشت بارج کنار سکو پناه می‌گرفتیم و از پشت آن به سمت عمق شنا می‌کریدم تا به نزدیک محل نشتی برسیم و حادثه را بررسی کنیم.
 
در این گونه غوص‌ها، طناب به خود می‌بندیم تا مسیر را گم نکنیم و به راحتی برگردیم و کمک بگیریم، در هنگام غوص، به نقطه‌ای رسیدم که فشار آب زیاد بود و در آن مسیر، طناب به دور رگولاتور اکسیژن پیچید و به من هوا نداد، مجبور شدم رگولاتورو را از دهانم جدا کنم و به سرعت به سمت سطح آب شنا کنم، به سطح آب که رسیدم، گاز منتشر شده حاصل از فوران را تنفس کردم و حالم خراب شد. در لحظه‌ای به خودم آمدم که متوجه شدم تیم پزشکی روی کشتی در حال رسیدگی و اکسیژن‌رسانی به من هستند.


* قوی‌ترین غواصان صنعتی

قوی‌ترین تیم غواصی در خلیج فارس را فلات قاره دارد که از نظر دانش فنی و تجربه عالی هستند و برای غواصی در عمق‌های بالا توان بالایی دارند، اما از نظر برخوداری از تجهیزات خوب، ضعیف است. غواصانی که شرکت نفت فلات قاره دارد، هیچ شرکت و پیمانکاری ندارد. بیشتر غواصان شرکت‌های پیمانکاری خارجی هستند.

واحد تعمیرات زیر آب شرکت نفت فلات قاره ایران، پیش از اینکه شرکت‌های پیمانکاری ارائه کننده خدمات غواصی زیاد شوند، به دیگر شرکت‌ها و سازمان‌های نفتی و غیزنفتی هم خدمات می‌داد، اما خوشبختانه شرکت‌های خصوصی زیادی در این بخش فعال شده‌اند که تجهیزات به روزی دارند و در مناقصه‌ها شرکت و نیازهای سازمان‌ها را برطرف می‌کنند.
 
این واحد با ۲ تیم در خارگ و ۲ تیم هم در منطقه لاوان فعال است؛ هر تیم حدودا ۱۵ نفر عضو دارد که همگی دوره‌های غواصی حرفه‌ای را در داخل و خارج از کشور گذرانده‌اند؛ البته شرایط اعزام نیروهای جدید به خارج از کشور به علت تحریم‌ها فراهم نشده است. هر وقت حجم کارهای این واحد زیاد و زمان‌بر می‌شود و به خدمات ویژه غواصی در عمق‌های زیاد و همچنین به تجهیزات خاص نیاز پیدا کند، مناقصه برگزار می‌کند و خودمان بر روی کار پیمانکاران نظارت می‌کنیم.

هیچ یک از کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس، شرکت بومی غواصی ندارند و همه آنها از پیمانکاران توانمند خارجی که صاحب تجهیزات پیشرفته و به روز است، استفاده می‌کنند.
 
کشورهایی مثل آمریکا، کانادا، انگلستان، فرانسه، سوئد، استرالیا، هند، همگی در حوزه غواصی توانمند هستند، اما در این میان هند و استرالیا پیشتازند، استخدام غواصان و توسعه فناوری‌ها در حوزه غواصی در طول سال‌های گذشته در استرالیا رشد چشمگیری داشته و بازار کار خوبی هم در آنجا برای غواصان فراهم است. اما هند در توسعه و سرمایه‌گذاری هنگفت در حوزه غواصی از استرالیا هم جلوتر است. هند شرکت‌های قدرتمند حفاری دارد، به طوری که در بیشتر مناقصه‌های غواصی در خلیج فارس، هندی‌ها برنده می‌شوند، چون هم کیفیت کارشان خوب است و هم غواص هندی حقوق کمتری می‌گیرد.
 
* جست‌وجوی بالگرد سانحه دیده در عمق ۷۲ متری

عمیق‌ترین نقطه خلیج فارس با عمق ۹۳ متر در ۱۵ کیلومتری تنب بزرگ و کم‌عمق‌ترین نقطه آن با عمقی بین ۱۰ تا ۳۰ متر در سمت غرب این دریایی کهن است. میانگین عمق آب در خلیج فارس ۳۵ تا ۵۰ متر است. حدود ۱۰ سال پیش بالگرد حامل کارکنان یک سکوی حفاری در پارس جنوبی، سقوط کرد. در آن زمان برای یافتن قطعات بالگرد و اجساد، تیمی تشکیل دادیم و سرانجام جسدها را در عمق ۷۲ متری یافتیم و بیرون آوردیم.، جای اجساد پیدا شود، بیرون آوردن آنها کاری ندارد.

الآن چند ماه است که به یک قطعه ۲ میلیون تومانی نیاز داریم، اما برای تأمین آن مشکل داریم. این قطعه به تقویت عملیات جست‌وجوی غواصان در یافتن قطعات بالگردی که چندی پیش در منطقه خارگ دچار سانحه شد هم کاربرد داشت.
 
مشابه فعالیت غواصی صنعتی که در خلیج فارس انجام می‌شود، هم‌اکنون در فلات قاره آمریکا دنبال می‌شود. به خاطر دارم زمانی که در قبرس دوره می‌دیدیم، به یک شرکت پیمانکار که انتقال آب شیرین از بستر دریا را انجام می‌داد، کمک می‌کردیم یا در آفریفای جنوبی، دریاچه ای بود که ۷۰ متر عمق داشت و برای بازرسی و آموزش از فعالیت‌های غواصان استفاده می‌کردند.


* چگونه غواص صنعتی شویم؟

غواص می‌تواند برای مشاغل صنعتی، تحقیقاتی، آموزشی و یا همه فعالیت‌هایی که باید در زیر آب انجام شود، در مراکز و سازمان‌های دریایی، بندری، نظامی، صنایع نفت و گاز و... کار کند.

به طور کلی غواصی در ایران شغلی نوظهور و روبه رشد است و بازارکار آن به‌ویژه برای غواصان حرفه‌ای، در حال گسترش است. برای یک غواص حرفه‌ای، فرصت‌های شغلی مختلفی در ایران وجود دارد. متأسفانه تعداد غواصان حرفه‌ای در ایران کم است و بیشتر کارفرماها مجبور می‌شوند از غواصان خارجی استفاده کنند. صنعت نفت در بسیاری از موارد به حضور غواصان متبحر نیاز است.
 
علاقه‌مندان برای ورود به شغل غواصی می‌توانند در مدارس و مراکز آموزش غواصی که زیر نظر فدراسیون نجات غریق و غواصی جمهوری اسلامی ایران فعالیت می‌کنند، دوره‌های مختلف غواصی را در سطوح مختلف بگذرانند. مطابق با استانداردهای کنفدراسیون جهانی غواصی (سیمز)، در ایران درجه‌های غواصی به صورت يک تا سه ستاره است که متناسب با آن دوره آموزشی تعریف شده است.
 
در این دوره‌های آموزشی افزون‌بر آموزش غواصی و غوص با سیستم‌های مختلف تنفسی تا عمق ۵۰ متر، فیزیک و فیزیولوژی زیر آب، محاسبات تخصصی عملیات غواصی و کار با اتاق فشار، اجرای کارهای عملی گوناگون از قبیل انجام جابه‌جایی‌ها در زیر آب، کار با ابزارآلات مختلف هیدرولیکی و نیوماتیکی، جوشکاری و برشکاری زیر آب، واتر بلاستینگ، لوله‌کشی و جفت کردن اسپول و فلنج و شیرآلات سرچاهی زیردریایی و سایر موارد ضروری به کارآموزان آموزش داده می‌شود.


* مهارت‌ها و ملزومات غواصی

فين يا همان پای غواص كه باعث حركت فرد غوص زننده می‌شود، جوراب غواصي، وت سوت و درای سوت كه همان لباس غواصی است، دستكش غواصي، كارد غواصي، ماسك غواصي، اشنوكر، جليقه غواصی (BCD)، سيلندر، رگلاتور و اسلحه غواصي، وسایلی که معمولا غواص (Diver) استفاده می کند.
 
مهارت عالی در شنا کردن، توان فیزیکی مناسب و داشتن استقامت، حفظ آرامش تحت شرایط سخت، تمرکز بالا، رعایت دقیق مسائل ایمنی، توانایی کار فردی و تیمی، برداشت فشار (تنظیم فشار درونی و بیرونی شیپور استاش گوش به هنگام غواصی و قرار گرفتن در محیط‌های پرفشار)، تنفس زیر آب (آموختن مهارت تنفس از طریق رگلاتور غواصی در زیر آب)، پاک‌سازی ماسک (شامل تخلیه آب ماسک در زیر آب)، به اشتراک گذاری هوا (آموختن روش درست و ایمنی که غواصان برای به اشتراک‌گذاری یک منبع هوا به کار می‌گیرند)، صعود اضطراری (چگونگی بازگشت به سطح به شکلی ایمن بدون آسیب زدن به خود در صورت قطع هوای تنفسی)، شنا و شناوری (رانش و حرکت زیر آب با تجهیزات غواصی و تنظیم شناوری با استفاده از هوای موجود در ریه‌ها به صورتی که هوای در ریه‌ها باعث شناوری بیشتر و تخلیه هوای ریه‌ها باعث شناوری کمتر شود) و علامت‌های غواصی (هدف از آنها برقراری ارتباط با غواصان دیگر در زیر آب است)، از مهمترین مهارت‌های پایه‌ای و توانمندی‌هایی است که یک غواص خوب باید داشته باشد.