مصائب غواصان نفتی؛ عجیب و سخت

امیرحسین هاشمی‌جاوید/ تصور عموم مردم از غواصی، همان تصویر زیبا از کلوب‌های شنا و غواصی تفریحی در آب‌های شفاف جزیره کیش است، در حالی که غواصی در عمق دریای ناشناخته، می‌تواند خوفناک باشد، طوری که شاید اگر برای نخستین بار به عمق بیش از ۲۰ متری دریا بروید، چنان وحشتی وجودتان را فرا بگیرد که دیگر هوس رفتن به دریا را نکنید و خیلی سفت به خشکی بچسبید!

جدای از غواصی آزاد و تفریحی که ورزشی فرح‌بخش است، «فن شناوری و فعالیت کردن در زیر آب با وسایل تنفس مصنوعی (اسکوبا)» یکی از مشاغل سخت، خطرناک و پر درآمد است که در حوزه‌های صنعتی، پژوهشی و نظامی در زیر دریا، رودخانه، دریاچه‌ها و سدها کاربرد دارد. تنفس زیر آب با استفاده از هوای فشرده، تاریخچه‌ای کوتاه دارد، اما غوص به عمق دریا برای صید مروارید و کشف گنجینه کشتی‌های غرق شده، از دیرباز از سوی مردم در اقصی نقاط دنیا انجام می‌شده است.

در غواصی‌های حرفه‌ای، میزان زمانی که غواص در زیر آب خواهد بود، کاملا کنترل شده است، ولی در مجموع ساعات کاری او طولانی و فشرده است. در بسیاری از موارد غواصان به دلیل موقعیت شغلی خود، باید به همراه خانواده در شهرهای نزدیک دریا زندگی کنند. شغل غواصی جزء مشاغل خطرناک است و در هنگام کار غواص باید لباس‌های محافظ و دستگاه‌های تنفس مناسب داشته باشد.

ایران در حوزه تولید نفت از اعماق زمین در زیر بستر دریا، قدیمی‌ترین کشور در منطقه خلیج فارس است و همزمان با بهره‌برداری از تأسیسات نفتی در این منطقه، فعالیت غواصان صنعتی در این منطقه رونق داشته است. شاید در باره انجام عملیات جوشکاری در زیر آب از سوی غواصان حرفه‌ای، چیزی شنیده باشید.
حالا برای شرح کامل و دقیق خدماتی که غواصان حرفه‌ای در زیر دریا و برای شرکت‌های نفتی انجام می‌دهند، با حسین جنگنجو؛ رئیس واحد تعمیرات زیر آب شرکت نفت فلات قاره ایران گفت‌وگویی انجام داده‌ایم. وی متولد تیرماه ۱۳۴۲ است که در سال ۱۳۶۴ با مدرک دیپلم در شرکت ملی نفت ایران استخدام و در همان زمان برای فراگیری مهارت‌های ویژه غواصی صنعتی به محمودآباد اعزام شد. پس از آن هم دوره‌های تخصصی دیگری را در کشورهای، قبرس، آفریقای جنوبی و امارات متحده عربی گذرانده است. مشروح گفت‌وگوی «ميزنفت» با او را در ادامه می‌خوانید:

*غواصی در عمق بالای ۵۰ متر
غواصی آزاد، اسکوبا (با مدار باز یا مدار بسته)، تغذیه از سطح و غواصی اشباع، انواع مختلف غواصی هستند. یک غواص صنعتی برای بازرسی فنی تأسیسات و خطوط لوله زیر آب باید از مهارت‌ها و توان فیزیکی بالایی برخوردار باشد.
  برای غواصی تا عمق ۵۰ متر از همین هوای معمولی فشرده شده در کپسول استفاده می‌شود، اما برای غواصی در عمق بیش از ۵۰ متر به استفاده از کپسول‌های خاص نیاز است که به آن غواصی گاز مخلوط هم می‌گویند.

اگر غواص در عمق ۵۰ متر با سیلندرهای اکسیژن برود، معمولا از سلیندرهای۱۰ تا ۱۲ لیتری مقاوم در فشار ۲۰۰ بار استفاده می‌کند که حدود یک ربع بیشتر هوا نمی‌دهد، اما اگر غواص برای انجام کاری به زمان بیشتری نیاز داشته باشد، یعنی غواصی اشباع باشد، عملیات غواصی با سیستم تغذیه از سطح و با هوای معمولی، انجام می‌شود و برای این منظور غواص در محفظه مخصوص تحت فشاری که چیزی از داخل یا بیرون نمی تواند ورود و خروج کند، قرار می‌گیرد
 
هر ۱۰ متر عمق آب یا زبان گویاتر، ستونی از آب دریا به ارتفاع ۱۰ متر، فشاری برابر با یک اتمسفر ایجاد می‌کند، بنابراین شخصی که در ۱۰ متری زیر سطح دریا قرار داشته باشد، در معرض فشاری برابر با ۲ اتمسفر قرار خواهد گرفت که یک اتمسفر آن مربوط به فشار هوای موجود در بالای آب و یک اتمسفر آن مربوط به وزن خود آب است، با این حساب در عمق ۵۰ متر، ۶ اتمسفر فشار بر روی غواص است، پس غواص برای کار در این عمق باید در محفظه‌ای با فشار ۶ اتمسفر با جرثقیل به عمق منتقل شود. طبق قوانین و ضوابط ویژه غواصی، برای غواصی در عمق‌های بیشتر از ۱۰ متر باید از اتاقک فشار استفاده شود.
  اتاقک فشار

وقتی غواص بخواهد بعد از پایان عملیاتی در عمق ۴۰ متر، به سطح بیاید، برای این منظور باید در فواصل مختلف که قبلا طبق جدولی آموزش دیده است، منتظر بماند تا نیتروژن خونش تخلیه شود. مثلا وقتی به عمق ۶ متری از سطح آب که می‌رسد، باید ۱۰ تا ۱۲ دقیقه منتظر بماند و پس از آن به سطح بیاید.

در غواصی‌های طولانی در عمق‌های بالای ۵۰ متر بیشتر از روش تغذیه از سطح استفاده می‌شود. هوایی که غواص در عمق‌های زیاد تنفش می‌کند، در هر عمقی، فرمول خاص خودش را دارد که بر اساس آن درصد ترکیب اکسیژن با گازهای بی‌اثر دیگری همچون هلیوم یا ازت مشخص است.
  نمای بیرونی اتاق فشار

غواصی اشباع، روشی است که اجازه می‌دهد تا غواصان صنعتی در ارتباط با کار در عمق، به مدت چند روز یا چند هفته باقی بمانند. این نوع غواصی اجازه می‌دهد تا از نظر اقتصادی کار بیشتر انجام شود و ایمنی افزایش یابد. در این نوع غواصی پس از پایان کار در آب، غواصان در اتاقکی خشک و تحت فشار در زیر آب و یا در محفظه‌های فشار بر روی عرشه یا سکوهای پشتیبانی، استراحت می‌کنند. در پایان عملیات غواصی اشباع، برداشت فشار از روی غواص انجام می‌شود که ممکن است چند روز طول بکشد که فشار روی غواص در اتاق فشار به تدریج با فشار سطح آب برابر شود.
 
در غواصی‌های اشباع که برای اجرای پروژه‌هایی که ممکن است حتی تا ۲ هفته طول بکشند، غواص‌ها در سه شیفت هشت ساعته کار می‌کنند. وقتی کار غواص در عمق تمام شد، جرثقیل روی کشتی‌های مخصوص غواصی، محفظه فشار حامل غواص را از زیر آب به روی کشتی منتقل می‌کند،
 
این محفظه‌های اضطراری مجهز به تجهیزات ویژه، به صورت ایزوله به اتاقی بزرگ‌تر و همفشار با محفظه که امکانات بیشتری همچون تختخواب دارد، وصل می‌شود تا غواص با بهره‌مندی از امکانات بیشتر در آسایش استراحت و خود را برای نوبت کار بعدی آماده کند. زمانی که برنامه غواصی به طور کامل پایان یافت، از روز آخر فشار از روی غواص به تدریج برداشته می‌شود.

*عوارض غواصی اشباع
غواصی در عمق‌های زیاد، به علت فشار بالایی که غواص تحمل می‌کند، خواه ناخواه، عوارضی ایجاد می‌کند که شایع‌ترین و خفیف‌ترین آنها آمبولی ریه و فلج‌های مفصلی است. در عمق چند متری آب هم که شنا کنید، فشار آب بر روی سر و سینه خود را حس می‌کنید که موجب تورم رگ‌های سر وصورت می‌شود.
 
هنگامی که غواص به تدریج از عمق به سطح می‌آید، گازها در ریه‌اش متسع می‌شود، به‌طوری که گاهی یک رگ بزرگ ریوی را پاره می‌کند و موجب ورود گازها به داخل سیستم ریوی و ایجاد آمبولی در گردش خون می‌شوند، بنابراین غواص هنگام صعود تدریجی، خودآگاهانه باید به‌طور مداوم بازدم انجام دهد.

برای جلوگیری از روی هم خوابیدن ریه‌ها، هوا باید با فشار زیاد رسانده شود و این امر خون در ریه‌ها را در معرض
فشارهای فوق‌العاده زیاد گازهای حبابچه‌ای قرار می‌دهد که هیپرباریسم نامیده می‌شود. این فشارهای بالا در صورتی که از حدود معینی تجاوز کنند، می‌توانند موجب تغییرات فوق‌العاده شدیدی در فیزیولوژی بدن شوند.
 
وقتی حباب هوا وارد خون شود، در نقطه‌ای که متوقف می‌شود، موجب قطع انتقال خون و در نتیجه مرگ و فلج شدن بافت مربوط می‌شود که اگر این اتفاق در محدوده قلب و مغزو نخاع باشد، بسیار خطرآفرین خواهد بود. به خاطر دارم که در زمان جنگ یکی از همکاران ورزشکار و قوی ما به نام «علی کریمی» در یکی از پروژه‌ها، به علت همین عارضه، از کمر به پایین فلج شد و از طریق روش‌های ویژه در اتاق فشار، مدت‌ها تحت درمان بود.

متأسفانه پیش آمده است که در هنگام عملیات غواصی، کشتی ویژه حامل غواصانی که در اتاقک فشار استراحت می‌کرده‎اند غرق شده است، این نشان می‌دهد که آسیب‌های تغییر فشار ناگهانی به قدری جدی است که حتی در شرایط خاص هم غواص نمی‌تواند، اتاقک فشار را ترک کند.
 
غواص هر چه بیشتر غوص می‌کند، بدنش بیشتر تحلیل می‌رود و درصد آسیب‌پذیری و بیمار شدنش بیشتر می‌شود. بیشتر همکاران قدیمی ما هم‌اکنون با مشکلات زیادی روبه‌رو هستند و با آسیب‌های جدی روبه‌رو شده‌اند. دست خود بنده، بر اثر غواصی در عمق زیادی به گونه‌ای آسیب دیده که از برداشتن یک خودکار عاجزم و پیوسته آن را ماساژ می‌دهم.

*مسمومیت با اکسیژن
گازهایی که غواص در هنگام استنشاق هوا به‌طور عادی در معرض آنها قرار دارد، عبارتند از نیتروژن، اکسیژن و دی‌اکسید کربن. هر یک از این گازها می‌توانند گاهی موجب اثرات فیزیولوژیک جدی در فشارهای زیاد شوند که مسمومیت با هر یک از این گازها در اعماق زیاد از جمله آسیب‌هاست.

تقریبا چهار پنجم هوا را نیتروژن تشکیل می‌دهد. نیتروژن در فشار کنار دریا اثر شناخته شده‌ای بر روی اعمال بدن ندارد، اما در فشارهای زیاد می‌تواند موجب درجات متغیری از تخدیر یا نارکوز شود. هنگامی که غواص برای یک ساعت یا بیشتر در زیر دریا باقی می‌ماند و هوای فشرده استنشاق می‌کند، عمقی که در آن نخستین علایم نارکوز خفیف ظاهر می‌شود، تقریبا ۳۶ متر است.
 
در این عمق ، غواص شروع به احساس نشاط و از دست دادن بسیاری از ناراحتی‌های خود می‌کند. در عمق ۴۵ تا ۶۰ متری، غواص خواب‌آلود می‌شود. در عمق ۶۰ تا ۷۵ متری قدرت غواص به‌طور چشمگیری کاهش می‌یابد و اغلب نمی‌تواند کارهایی را که از او خواسته می‌شود با دقت و ظرافت انجام دهد. نارکوز نیتروژنی دارای مشخصاتی بسیار مشابه مستی با الکل است و به این علت، آن را مستی اعماق نامیده‌اند.

*حقوق غواصان
غواصان با توجه به نوع شغل و میزان مهارت خود، درآمدهای متفاوتی دارند. مثلا غواصان حرفه‌ای که در بخش‌های صنعتی مثل بخش نفت و گاز کار می‌کنند، با وجود سختی کار زیاد، درآمدهای بالایی نیز دارند. سطح تخصص و مهارت غواص در میزان دستمزد او بسیار مؤثر است. غواصان هم مثل ورزشکاران حرفه‌ای یک دوره طلایی دارند.
 
طبق آخرین آمارها، درآمد سالانه غواصان حرفه‌ای در آمریکا حدود ۴۷ هزار دلار در سال است که به نرخ تهران بیش از ۱۲ میلیون تومان در ماه می‌شود. در انگلستان اغلب غواصان روزانه دستمزد می‌گیرند و حدود ۱۵۰ تا۲۰۰ روز در سال کار می‌کنند. درآمد آنها بسته به نوع کارشان از روزانه ۱۸۳ دلار تا ۱۵۰۰ دلار است.

هم‌اکنون در خلیج فارس به یک غواص خارجی که غواصی حرفه‌ای را تازه آغاز کرده است، روزی ۴۰۰ دلار دستمزد می‌دهند، اما غواص حرفه‌ای و باتجربه هم بوده است که برای هر روز غواصی و جوشکاری زیر آب، روزی هشت هزار دلار، یعنی بیش از ۲۵ میلیون تومان، دستمزد گرفته است.

غواصان واحد تعمیرات زیر آب شرکت نفت فلات قاره ایران هم کارمند شرکت نفت هستند و پایه و نحوه محاسبه حقوق آنها با کارمندانی که در دفاتر تهران کار می‌کنند، تفاوتی ندارد. فقط به حقوق غواصان، یک «حق غوص» اضافه می‌شود که ۱۴۰ درصد پایه حقوق است و آن هم عامل انگیزه‌بخشی نیست، پایه حقوق‌ها هم بر حسب سابقه و مهارت، از ۵۰۰ هزار تومان تا ۲.۵ میلیون تومان متغیر است.

این را هم در نظر داشته باشید که غواص‌ها نمی‌توانند همه طول سال را کار کنند و شرایط خاص غواصی تنها اجازه کار در سه چهار ماه در سال را به آنان می‌دهد. غواصی جز مشاغل سخت و زیان‌آور به شمار می‌آید، از این رو غواصان پس از ۲۰ سال خدمت بازنشسته می‌شوند؛ پنج سال به دلیل کار در مناطق محروم و پنج سال هم به دلیل غواصی کم می‌شود.
 
بعضی از همکاران ما با ۴۰ سال سابقه کار، هنوز هم مستأجر هستند. غواصان برای کارشان پیوسته در مناطق دریایی حضور دارند، در شهر هم نیستند که بتوانند در کنار کار اصلی خود، کار دوم داشته باشند و تجارت کنند و از فرصت‌هایی که کارمندان دیگر دارند، محرومند.
در طول ۳۰ سال گذشته تنها ۲ نفر از همکاران ما بودند که جذب شرکت‌های خارجی شدند، آن هم زمان جنگ بود. بیشتر ما از روی عشق و علاقه در این کار مانده‌ایم.

*خطرهای زیر آب
در باره خطر حمله جانورهای دریایی به غواصان، اغراق شده است. درصد بروز این خطر برای یک غواص در زیر آب دو رقمی نیست.

حمله کوسه هم یک داستان هالیوودی است. در خلیج فارس کوسه‌های خطرناک نداریم. خوشبختانه در خلیج فارس طعمه زیاد است و کوسه گرسنه نمی‌ماند که به انسان حمله کند. دو عامل کوسه را تحریک می‌کند؛ ارتعاش امواج زیر آب و بوی خون که کوسه هر دوی آنها را از فاصله حدود ۵۰۰ متری با پوزه‌اش حس می‌کند.
کوسه سفید هشت تن وزن دارد، اما مغزش به اندازه یک گردو است و وقتی گرسنه باشد، فکر نمی‌کند و هر چیزی را گاز می‌گیرد؛ حالا یک انسان باشد یا یک کنده درخت! تا گاز نگیرد، نمی‌فهمد طعمه‌اش چیست! وقتی هم که به ساحل می‌زند، انسان را با خوراک محبوب خود -گوشت فک- اشتباه می‌گیرد. برای همین غواصان در مناطقی که کوسه سفید زیست می‌کند، از ابزارهایی برای دور کردن کوسه استفاده می‌کنند.
 
یکی از لوازمی که همراه غواص است، تفک نیزه پرتاب‌کن است. در اوقات فراغت با همکاران برای شکار ماهی با این تفنگ غواصی کرده‌ایم. بارها پیش آمده است که کوسه، ماهی‌های شکار شده ما را از دست ما ربوده است.
مارماهی، توتیا، خروس ماهی، مارهای آبی، عروس دریایی و ... از دیگر جانورهایی هستند که ممکن است در عمق آب برای غواص‌ها خطرآفرین باشند، البته آنها آزاری ندارند، در نقاطی ممکن است آب کثیف یا تاریک باشد و غواص دید نداشته باشد و به محل زندگی این جانوران وارد شود یا در سوراخی از تجهیزات دست کند که آشیانه ماری باشد و...

در زیر آب مارهایی هستند با حلقه‌های رنگی زیبا، نیش این نوع مار از خطرناکترین مارهای خشکی هم چندین بار خطرناک‌تر است، اما این مار سمت انسان نمی آید، مگر اینکه غواص نادانسته دست در آشیانه‌اش. پیش آمده که مارماهی‌ها هنگام فعالیت غواصان به دست و پای غواصان پیچیده‌اند.

خروس ماهی هم در خلیج فارس زیاد است و من و همکارانم از نیش این ماهی در امان نبوده‌ایم. اثر نیشش فوری است و ممکن است قلب را از کار بندازد، اما بار هم به توان و حساسیت بدن بستگی دارد. وقتی نیش می‌زند جای نیشش به سرعت ورم می‌کند و باید هر چه زودتر آمپول مخصوص ضد نیش آن تزریق شود.
همراه تیم غواصی حضور یک پزشک الزامی است. ما که بیشتر در سکوها کار می‌کنیم، پزشک سکو هنگام عملیات غواصی آماده به کار است.

در بعضی از سکوها که می‌رویم، رئیس اچ.اس.ایی می‌آید و مطابق قوانین، ضمن ارائه آموزش‌های ایمنی، فرم‌هایی را به غواصان می‌دهد تا پر کنند، سپس طبق فرمول‌ها مشخص می‌شود که هر غواص طبق توانایی، مهارت و سابقه غواصی‌های پیشین، چقدر می‌تواند غواصی یا چقدر باید استراحت کند. یکی از خطرهایی که همواره برای پیشگیری از بروز آن آموزش داده می‌شود، خطر انفجار کپسول‌های حاوی اکسیژن و هوای فشرده است.
 
این کپسول‌ها در فشار بالایی در حدود ۲۰۰ بار پر شده‌اند و عدم رعایت موارد ایمنی در استفاده از آنها، می‌تواند به شدت خطرآفرین باشد. کوچکترین لکه چربی بر روی محل ورود و خروج اکسیژن از این سیلندرها، آن هم اکسیژن ۱۰۰ درصد، باعث اکسیداسیون فوری و انفجار مهیب می‌شود. این نقطه از کپسول باید همیشه تمیز و عاری از هر گونه لک و چربی باشد.

به یاد دارم که چند سال پیش، یک پیمانکار فرانسوی داشتیم که در حال پر کردن کپسول اکسیژن بود که به علت عدم رعایت همین مسئله ایمنی مربوط به تمیز بودن محل ورود اکسیژن روی سیلندر، کپسول منفجر شد و ترکش آن باعث شد که از کمر به دو نیم شود. البته آن سیلندر چدنی بود، اما سیلندرهای جدید آلیاژشون طوری است که منفجر نمی‌شوند و فقط شکاف می‌خورند.
 
همچنین به خاطر دارم که حدود پنج سال پیش، غواص یک شرکت پیمانکاری در عمق ۴۰ متری زیر سکوی ابوذر در حال کار بود و می‌خواست ولوی را باز کند، اما چک نکرده بود و نمی‌دانست که داخل آن ولو هوا است، متأسفانه پس از باز کردن آن، در حالی آب با فشار وارد آن می‌شده، پای او هم در دریچه ولو گیر می‌کند و سرانجام پس از اینکه نجات پیدا می‌‌کند، بر اثر فشار، بافت‌های پای او مرده بودند و ناگزیر شدند، پایش را قطع کنند.

ادامه دارد...

جمعه ۲ مرداد ۱۳۹۴ ساعت ۲۳:۴۵