ژئوپلتیک گاز در كاسپين

به گزارش میز نفت، دورنماي توسعه خطوط لوله صادرات گاز طبيعي منطقه كاسپين با پیچیدگی های ژئوپلیتیک روبرو است. کشورهای درگیر مستقیم در توسعه کریدور گازي جنوبي- شامل ترکیه و آذربایجان - و همچنین ترکمنستان، روسیه و ایران اهداف ژئوپلیتیکی متفاوتی دارند.

ترکیه و آذربایجان در تلاش برای حفظ روابط با روسیه و اتحادیه اروپا هستند و ترکمنستان در تلاش است تا عرضه گاز ميان چین و اتحادیه اروپا را متعادل کند و در عین حال از بدتر شدن روابط با همسایگان شمالی خود شامل روسیه، ازبکستان و قزاقستان جلوگیری کند.

روسیه و ایران در تلاش برای شکستن انزوای ژئوپلیتیکی، افزایش نفوذ خود در منطقه و کسب درآمد از ذخایر گاز محصور شده هستند. در ادامه براي دستيابي به تحلیلی از اقتصاد گاز كاسپين، نویسنده به این موضوع می‌پردازد که چگونه چالش ایجاد توازن در منافع متضاد می‌تواند خطری برای اتحادیه اروپا هم از نظر قابلیت اطمینان عرضه گاز و هم از نظر بی‌ثباتی در منطقه باشد.

*واکنش روسیه به چشم انداز پروژه های تامين گاز اروپا

روسیه در مواجهه با فشار فزاینده غرب، تلاش های خود را برای ایجاد مجدد حوزه نفوذ در كاسپين و آسیای مرکزی افزایش داده است. تاکنون مقامات روسیه در برابر آمادگی آذربایجان و ترکیه را برای افزایش عرضه گاز به اتحادیه اروپا با آرامش  روبرو شده اند، زیرا آنها سعی می کنند روابط دوستانه خود با رهبران آذربایجان، ترکیه و ترکمنستان را حفظ کنند.

تيرگي قابل مشاهده ای در روابط روسیه و آذربایجان وجود ندارد و روسای جمهور ولادمیر پوتین و الهام علی اف به صورت منظم با یکدیگر ملاقات می کنند. از سال 2022 ميلادي، آذربایجان یک کریدور تجاری زمینی ميان ایران و روسیه ایجاد کرده است که تحت تحریم ها برای روسیه بسیار مهم شده است.

همچنین در یک سال و نیم گذشته، همگرایی اقتصادی قابل توجهی ميان روسیه و ترکمنستان وجود داشته است. در میان جلسات مکرر، دو کشور اعلامیه تعمیق مشارکت استراتژیک را در ژوئن 2022 ميلادي امضا کردند. به ویژه، همکاری های دوجانبه در بخش های گاز، نفت و برق در حال رشد است و گازپروم و تات نفت فعالیت های خود را در بازار ترکمنستان افزایش داده اند.

ترکیه از زمان اعمال تحریم‌ها علیه روسیه در سال  ميلادي2022، به شریک سیاسی و اقتصادی روسیه تبدیل شده است. با وجود عضویت این کشور در ناتو، ترکیه در واقع روابط اقتصادی خود را با روسیه از آغاز جنگ افزایش داده و واردات نفت روسیه را که توسط کشورهای اروپایی تحریم شده، افزایش داده است. در سال 2022 ميلادي، 40 درصد از واردات گاز ترکیه از روسیه بوده است.

در حال حاضر، منافع روسیه از حفظ روابط خوب با کشورهای ترک، بیشتر از هر گونه جنبه منفی بالقوه، از جمله رقابت با این کشورها در بازار گاز اتحادیه اروپا است. روسیه نباید چندان نگران رقابت باشد. آذربایجان برای پر کردن خلاءهای موجود در حال حاضر از ترکمنستان سوخت وارد می کند، در حالی که ترکمنستان به دلیل چالش های ساخت خط لوله ترنس كاسپين و تعهدات به چین محدود شده است. و ترکیه اکنون بزرگترین واردکننده خالص گاز طبيعي روسیه است.

در اوج بحران کاهش درآمد صادراتی، روسیه علاقه مند به حفظ فرصت های باقی مانده برای كسب حداقل درآمد از صادرات گاز به کشورهایی مانند آذربایجان و ترکیه است. اما هنوز "خط قرمز" وجود دارد. روسیه به صراحت اعلام می کند که مانع از هرگونه تلاش برای ساخت خط لوله ترنس كاسپين به دلایل زیست محیطی خواهد شد.

*ترکیه در آرزوي تبدیل شدن به هاب گازی منطقه

رجب طیب اردوغان که در ماه مه 2023 ميلادي بار ديگر به عنوان رئیس جمهور ترکیه انتخاب شد، بارها جاه طلبی خود را برای تبدیل ترکیه به هاب گازی و در عین حال حفظ روابط ویژه با روسیه اعلام کرده است. او بارها از طرح‌هایی برای تبدیل ترکیه به هاب انرژی مدیترانه، منطقه كاسپين و خاورمیانه یاد کرده است.

گاز وارداتي از روسیه به ترکیه می تواند دوباره به اروپا صادر شود. پوتین در اوایل ماه جاری در دیدار با اردوغان مشاهده کرد که گازپروم نقشه راه این هاب را به شرکت انرژی ترکیه بوتاش ارائه کرده است. این امر نشان دهنده احتمال تقویت بیشتر روابط ترکیه و روسیه است. در عین حال، اردوغان از زمان انتخاب مجدد خود نیز در مورد جاه طلبی ترکیه برای پیوستن به اتحادیه اروپا صحبت می کند.

ترکیه بر این باور است که می تواند از روابط تجاری موجود و جدید خود برای تبدیل شدن به یک قطب بازار گاز استفاده کند و در حال پیشبرد برنامه صادرات گاز خود به اتحادیه اروپا است. اگرچه ترکیه در تلاش است تا روابط خود را با اروپا و روسیه متعادل کند، اما آشکار شده است که ایجاد چنین مرکزی بدون به خطر انداختن منافع روسیه یا اتحادیه اروپا دشوار خواهد بود.

*راهبرد روسیه در آسیای ميانه

پس از حمله روسیه به اوکراین، به نظر می رسید که کشورهای آسیای مرکزی از روسیه فاصله می گیرند. اما مسکو با درک مشکلات انرژی و اجتماعی این کشورها، آنها را به همکاری نزدیک‌تر و شاید وابستگی بیشتر در آینده می‌کشاند. این کشورها با کمبود شدید گاز و خاموشی زمستانی، احتمالا به خرید گاز روسیه ادامه خواهند داد.

روسیه علاوه بر همکاری با آذربایجان و ترکمنستان، بر توسعه روابط  با قزاقستان و ازبکستان نیز تمرکز کرده است. توافق نامه های مربوط به اتحادیه گازی سه جانبه بین روسیه، قزاقستان و ازبکستان، که در نوامبر 2022 ميلادي توسط پوتین پیشنهاد شد و شامل انتقال گاز روسیه از طریق قلمرو این کشورها بود، شروع به تحقق می کند.

 به گفته مقامات، تحویل ترانزیت گاز روسیه به ازبکستان می تواند تا 10 میلیارد متر مکعب در سال برسد. ازبکستان و قزاقستان هر دو تعهداتی برای تامین گاز به چین دارند و در سال‌های اخیر به دلیل محدودیت‌های داخلی به میزان قابل توجهی در عرضه گاز كسري داشته اند. اگر گاز روسیه به قزاقستان و ازبکستان با تخفیف مناسب در مقایسه با قیمت صادرات این کشورها به چین عرضه شود، روسیه می تواند تا حدودی ضرر بازار اتحادیه اروپا را جبران کند، در حالی که قزاقستان و ازبکستان می توانند عرضه گاز به چین را افزایش دهند.

*نقش گاز كاسپين در روابط روسیه و ایران

روسیه همزمان در حال توسعه روابط با ایران است و همچنین در تلاش برای کسب درآمد از ذخایر گاز خود است. به گفته مجید چگنی، معاون وزیر نفت ایران و مدیر عامل شرکت ملی گاز ایران، در آگوست 2023 ميلادي، روسیه و ایران در مورد ایجاد یک هاب انرژی به توافقاتی دست یافتند. ایده ممکن است انتقال گاز به ایران از طریق ازبکستان و ترکمنستان از طریق سیستم خط لوله گاز "آسیای مرکزی - مرکز" با استفاده از آن در حالت معکوس و بالقوه از طریق آذربایجان باشد.

این امر می تواند منجر به اجرای خط لوله گاز از ایران به پاکستان و هند شود. راهبرد دیگر، همکاری ایران با توانمندي هاي های رو به رشد روسیه در ساخت واحدهاي توليد ال ان جي است. اگرچه این طرح‌ها دور از ذهن به نظر می‌رسند و از نظر اقتصادی امکان‌پذیر به نظر نمی‌رسند، اما از نظر ژئوپلیتیک برای روسیه مهم هستند و نمی‌توان آنها را کاملاً رد کرد.

*ترکیه، آذربایجان و ترکمنستان به عنوان شرکای اتحادیه اروپا چقدر قابل اعتماد هستند؟

برای سال‌ها، اتحادیه اروپا از ایجاد كريدور گازي جنوبي حمایت کرده و به گاز كاسپين به‌عنوان یک گزینه مناسب برای تنوع بخشی نگاه می‌کند. با این حال، با تلاش روسیه برای بازگرداندن نفوذ خود در منطقه، این منابع ممکن است با خطر ژئوپلیتیک فزاینده ای همراه باشد.

این منطقه با تنش و ناآرامي روبرو است. (همانطور که اخیراً توسط حمله نظامی آذربایجان علیه ارمنی ها در منطقه جدایی طلب قره باغ کوهستانی نشان داده شده است) علاوه بر این، کشورهای شرکت کننده در اين كريدور شامل آذربایجان و بالقوه ترکمنستان - رژیم های استبدادی هستند که شفافیت ندارند.

درآمدهای حاصل از صادرات هیدروکربن توسط مقامات برای ایجاد نهادهای پایدار استفاده نمی شود. در عوض، آنها در درجه اول نخبگان حاکم را ثروتمند می کنند. این خطری را ایجاد می کند که این کشورها ممکن است مسیر خودکامگی های غیرقابل پیش بینی مبتنی بر منابع را دنبال کنند. آمادگی آذربایجان برای افزایش حجم از طریق عرضه از روسیه و از طریق ایران - در حالی که دریای كاسپين هنوز در مراحل اولیه با سؤالاتی در مورد آینده است - خطرات بیشتری را بر گسترش كريدور گازي جنوبي برای اتحادیه اروپا می افزاید.

*آینده كريدور گازي جنوبي چیست؟

با وجود تفاهم نامه امضا شده توسط رئیس جمهور علی اف و رئیس کمیسیون اروپا اورسولا فون درلاین برای دو برابر کردن عرضه گاز از آذربایجان تا سال 2027 و بیانیه اخیر ترکمنستان مبنی بر آمادگی خود برای ادامه خط لوله ترنس كاسپين ، توسعه آینده كريدور گازي جنوبي همچنان نامشخص است.

این پرسش که آیا آذربایجان می تواند بدون افزایش اتکای خود به روسیه یا ترکمنستان (از طریق ایران یا از طریق یک مسیر مستقیم) حجم گاز مورد نیاز خود را تضمین کند، جای سوال دارد. مشارکت ترکمنستان همچنان تضمین نشده است. چالش های مربوط به تامین مالی پروژه ترنس كاسپين و همچنین تنش های ژئوپلیتیکی در كاسپين نيز همچنان پابرجاست.

زمان حیاتی است. اروپا به این گاز نیاز فوری دارد، نه در یک دهه آینده. در 2 تا 3 سال آینده، حجم قابل توجهی  ال ان جي در سطح جهانی در دسترس خواهد بود و تا آن زمان اتحادیه اروپا ممکن است بحران فعلی عرضه انرژی خود را حل کرده باشد و در مسیر انتقال انرژی خود پیش رفته باشد.

با این حال، گفتگو در مورد گسترش عرضه از طریق كريدور گازي جنوبي در سال‌های آینده ادامه خواهد یافت، زیرا خود فرآیند مذاکره برای آذربایجان، ترکمنستان و ترکیه از منظر ژئوپلیتیک مهم است.

نويسنده: تاتیانا میتروا
منبع: /www.energypolicy.columbia.edu/
مترجم: محسن داوري
 

چهارشنبه ۱۲ مهر ۱۴۰۲ ساعت ۰۸:۵۴