عربستان از آغاز تمدن نفتی تا امروز

به گزارش «ميزنفت»، تاريخچه و روند توليد نفت عربستان سعودي سرگرد فرانک هلمز که از اتباع کشور زلاندنو بود نخستين بار در سال ۱۹۲۳ مسئله اکتشاف منابع نفت عربستان را با ملک عبدالعزيز بنيان‌گذار خاندان آل‌سعود مطرح کرد اما اين مذاکره به نتيجه خاصی منجر نشد تا اينکه در سال ۱۹۳۳ شرکت سوکال (استاندارد اويل کاليفرنيا) موفق به عقد قرارداد انحصاری اکتشاف نفت در استان شرقی اين کشور شد. اکتشاف نفت در عربستان با افت و خيزهايی همراه بوده است.

در آغاز نتايج و عملکرد چندان اميدوارکننده‌ای از عمليات گروه‌های اکتشافی حاصل نمی‌شد تا آنکه در سال ۱۹۳۸چاه - ۷ در ميدان دمام با توليد تجاری به بهره‌برداری رسيد و صنعت نفت در عربستان کليد خورد.

در سال ۱۹۴۴ شرکت سوکال، شرکت تگزاکو را برای مشارکت در فعاليت‌های نفتی عربستان فراخواند و نام شرکت به شرکت نفت عربی-‌آمريکايی يا آرامکو۲ تغيير يافت. در سال ۱۹۴۶ شرکت‌های اکسون و موبيل نيز به جمع آنها پيوستند.

ميزان سهم هر يک از اين چهار شرکت در ابتدا ۲۵ درصد بودکه شرکت موبيل به دليل ريسک فعاليت در عربستان، ۱۵ درصد از سهام خود را واگذار کرد و لذا سهم سه شرکت ديگر به ۳۰ درصد افزايش يافت.

توليد نفت عربستان تا پايان دهه ۱۹۴۰ کمتر از يک ميليون بشکه در روز بود که با اکتشاف ميادين عظيمی چون آبقيق، قوار، قطيف، صفانيه، خورسانيه و غيره در سال‌های ۶۵-۱۹۴۰ و توسعه آنها، توليد نفت اين کشور تا پايان دهه ۱۹۶۰ به بيش از ۳ ميليون بشکه در روز رسيد. البته ظهور عربستان به عنوان يک بازيگر اصلی انرژی، در دهه ۱۹۷۰ اتفاق افتاد که مقارن با زمانی است که رشد تقاضای جهانی نفت‌خام بسيار شدت گرفته بود.

تقاضای جهانی نفت‌خام در سال ۱۹۶۵ حدود ۳۵ ميليون بشکه در روز بود که اين ميزان در سال ۱۹۷۰ به بيش از ۴۵ ميليون بشکه در روز و در سال ۱۹۷۹ به حدود ۶۴ ميليون بشکه در روز افزايش پيدا کرد. در واقع مصرف نفت‌خام جهان طی ۱۵ سال، حدود ۳۰ ميليون بشکه در روز افزايش يافت.
اين در حالی است که توليد نفت آمريکا که بزرگ‌ترين توليد کننده نفت جهان در اين دوران بود از سال ۱۹۷۰ با روندی کاهشی مواجه شده و از ۲/۱۱ ميليون بشکه در روز به ۱/۱۰ ميليون بشکه در روز در سال ۱۹۷۹ افت کرده بود.

در کنار تحولات فوق، در سال ۱۹۷۳ و پس از فراگيرشدن موج ملی شدن صنعت نفت در کشورهای مختلف، دولت عربستان نيز ۲۵ درصد از سهام شرکت آرامکو را از ۴ شرکت آمريکايی سهام‌دار خريداری کرد. لذا شرکت‌های آمريکايی سهام‌دار آرامکو که پی برده بودند دير يا زود سهم آنها از منابع سرشار عربستان به طور کامل قطع خواهد شد، تمام تلاش خود را انجام دادند تا با هدف دست‌يابی به حداکثر سود، توليد نفت اين کشور را قبل از خروج خود افزايش دهند.

در نهايت عربستان توانست در سال ۱۹۸۰ مابقی سهام اين شرکت‌ها را نيز خريداری و آرامکو را به طور کامل ملی کند. همچنين در سال ۱۹۸۹ نام شرکت آرامکو به سعودی آرامکو تغيير يافت لذا در مجموع رشد شديد تقاضای جهانی نفت خام در دهه ۱۹۷۰، فرارسيدن اوج۳ توليد نفت آمريکا در اين دوره و هم‌چنين تمايل سهام‌داران آمريکايی به کسب سود بيشتر، قبل از ملی شدن آرامکو سبب شد تا آمريکا برای جبران افت توليد خود و کنترل بازار نفت جهان، فشار بيشتری به عربستان وارد کند؛ به طوری که توليد نفت‌خام عربستان از ۳ ميليون بشکه در روز در آغاز دهه ۱۹۷۰، به بيش از ۹ ميليون بشکه در روز در سال ۱۹۷۷ افزايش يافت.

اين رشد بی‌رويه توليد سبب شد تا فشار مخازن عربستان با افت شديدی مواجه شده و ميزان توليد آب از چاه‌های اين ميادين تا حد زيادی افزايش يابد. به همين دليل عربستان در سال ۱۹۷۸ به تعدادی از ميادين بزرگ خود استراحت داد و توليد نفت‌خام خود را ۶/۱ ميليون بشکه در روز کاهش داد.

کاهش ۲‌ ميليون بشکه‌ای توليد نفت‌خام ايران در سال ۱۹۷۹ (مقارن با انقلاب اسلامی)، سبب شد تا عربستان دوباره توليد نفت خود را طی سال‌های ۱۹۸۰ و ۱۹۸۱ به ۱۰ ميليون بشکه در روز افزايش دهد. البته عربستان مجدداً در خلال سال‌های ۱۹۸۲ تا ۱۹۸۵ و مقارن با رکود اقتصادی آمريکا و کاهش تقاضای جهانی نفت‌خام طی اين سال‌ها، توليد خود را به طرز چشم‌گيری کاهش داد و به ترميم ميادين اصلی خود پرداخت.

در آغاز دهه ۱۹۸۰ نرخ تورم در ايالات متحده روند افزايشی در پيش گرفت و نرخ بيکاری نيز به بالاترين سطح خود بعد از جنگ جهانی دوم افزايش يافت. ضمن اينکه در اين سال‌ها سياست‌های کشورهای صنعتی غرب در زمينه بهينه‌‌سازی مصرف انرژی، جايگزينی ساير انرژی‌ها با نفت‌خام و کاهش وابستگی به نفت وارداتی از کشورهای عضو اوپک و به‌خصوص خليج‌فارس که بعد از اولين شوک نفتی در سال ۱۹۷۳ به اجرا درآمده بود، به بار نشست.

عربستان طی سال‌های ۸۵-۱۹۸۲ با کاهش توليدی در حدود ۵/۶ ميليون بشکه در روز، توليد نفت‌خام خود را به ۵/۳ ميليون بشکه در روز کاهش داد. در برخی از ايام اين دوران توليد نفت عربستان حتی به ۲ ميليون بشکه در روز نيز رسيد.

با توجه به اين روند کاهشی که سبب از دست رفتن سهم بازار عربستان شده بود، زکی يمانی وزير نفت کليدی عربستان سعودی با هدف کسب مجدد سهم بازار، توليد نفت عربستان را افزايش داد. زکی يمانی با در پيش گرفتن اين استراتژی در تلاش بود تا از طريق سياست عرضه بيش از تقاضا، قيمت‌های جهانی نفت‌خام را کاهش داده و توليدکنندگان رقيب را از ميدان خارج کند (سياست دامپينگ).

در نتيجه توليد نفت عربستان در سال ۱۹۸۶ به ۵ ميليون بشکه در روز و تا سال ۱۹۸۹ به بيش از ۶/۵ ميليون بشکه در روز افزايش پيدا کرد. سياست جنگ قيمت‌ها که در سال ۱۹۸۶ توسط عربستان آغاز شد سبب کاهش قيمت‌های جهانی نفت خام از حدود ۲۸ دلار به ۱۴ دلار در هر بشکه گرديد. تأثير اساسی اين سياست بر بنيان تصميم‌گيری‌های آتی اوپک، سبب وضع نظام سهميه‌بندی توليد در سال ۱۹۸۷ توسط اين سازمان شد. هم‌چنين در ادامه تحولات خاورميانه، جنگ عراق و کويت سبب شد تا توليد اين دو کشور در سال ۱۹۹۱ بيش از ۷/۳ ميليون بشکه در روز نسبت به سال ۱۹۸۹ کاهش يابد و مجدداً عربستان جهت جبران تقاضای بازار، مجبور به افزايش توليد به بيش از ۸ ميليون بشکه در روز شد.

در دهه ۱۹۹۰ رشد اقتصادی کشورهای مختلف موجب افزايش تقاضای نفت‌خام در جهان شد. تقاضای جهانی نفت‌خام در دهه ۱۹۹۰ نسبت به دهه ۱۹۸۰ تقريبا دوبرابر افزايش پيدا کرد. در عين حال نرخ توليد نفت‌خام در اتحاد جماهير شوروی که طی دهه ۱۹۸۰ به بيش از ۱۲ ميليون بشکه در روز رسيده بود

با آغاز فروپاشی شوروی با افت توليد شديدی مواجه شده و به حدود ۷ ميليون بشکه در روز کاهش پيدا کرد. اين موضوع سبب شد عربستان امکان کاهش مجدد توليد خود را در دهه ۱۹۹۰ نداشته باشد و طی اين دهه همواره در پی افزايش توليد باشد. در سال ۲۰۰۳ نيز افت توليد نفت در ونزوئلا، نيجريه و عراق سبب شد تا توليد نفت عربستان دوباره افزايش يابد. اعتصاب کارکنان صنعت نفت ونزوئلا که از نوامبر سال ۲۰۰۲ آغاز شده بود، تا ژانويه سال ۲۰۰۳ سبب کاهش بيش از ۳/۲ ميليون بشکه در روز از توليد اين کشور شد.

اعتصابات کارکنان صنعت نفت نيجريه نيز توليد اين کشور را در ماه آوريل ۲۰۰۳ بيش از ۴۰۰ هزار بشکه در روز نسبت به فوريه ۲۰۰۳ کاهش داده بود. همچنين حمله آمريکا به عراق در ماه مارس ۲۰۰۳ موجب کاهش بيش از ۳/۲ ميليون بشکه در روز توليد نفت‌خام عراق در آوريل ۲۰۰۳ شد. در دهه ۲۰۰۰ با وجودی که رشد اقتصادی جهان بيش از دهه ۱۹۹۰ بود ولی سياست‌های صرفه‌جويی و ارتقای تکنولوژی سبب افزايش تقاضای نفت‌خام جهان به ميزانی برابر با دهه ۱۹۹۰ شد.

در عين حال در اين دهه توليد نفت کشورهای عضو اتحاديه اروپا و OECD با کاهش قابل ملاحظه‌ای مواجه گرديد. لازم به ذکر است که افزايش سطح قيمت‌های نفت خام از سال ۲۰۰۳ تا ۲۰۰۸ و هم‌چنين رکود اقتصاد جهانی در پايان سال ۲۰۰۸ نيز در اين دهه به وقوع پيوست.

افزايش سطح قيمت‌های جهانی نفت‌خام سبب شد تا فشار کشورهای مصرف‌کننده بر عربستان جهت افزايش توليد نفت‌خام افزايش يابد. اين موضوع سبب افزايش توليد نفت‌خام عربستان در سال ۲۰۰۸ به حدود ۹ ميليون بشکه در روز شد.

بحران جهانی و کاهش تقاضای نفت‌خام در سال‌های ۲۰۰۹ مجدداً سبب کاهش توليد عربستان به کمتر از ۸ ميليون بشکه در روز گرديد. هرچند بهبود اندک اقتصاد جهانی در طی سال‌های ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۲، جنبش‌های اخير کشورهای عربی از جمله ليبی و هم‌چنين تحريم نفت خام ايران از سوی آمريکا و اروپا سبب شد تا متوسط توليد نفت‌خام عربستان در طی اين سال‌ها روندی افزايشی پيدا کرده و در سال‌های ۲۰۱۱ و ۲۰۱۲ به بيش از ۹ ميليون بشکه در روز افزايش يايد.

با افزایش تحریم ها علیه ایران در سال ۲۰۱۲ عربستان تولید نفت خود را برای پوشش کمبود عرضه در بازار افزایش داد و تولید خود را به مرز ۱۰ میلیون بشکه رساند و تا به امروز این روند را حفظ کرده است.

گفتنی است ۷/۵۴ درصد از نفت عربستان در سال ۲۰۱۱ به آسيا، ۱۶ درصد به آمريکا، ۱/۷ درصد به مديترانه، ۹/۴ درصد به اروپا و ۱۷ درصد نيز به ساير نقاط صادر شده است.

چهارشنبه ۱ بهمن ۱۳۹۳ ساعت ۱۲:۰۸